Ütopyacı Portreleri Owen

Büyük Britanya Adası’nda Galler Bölgesi’nde 1771 yılında, saraç ve aynı zamanda kasabanın posta işlerini üstlenmiş bir babanın oğlu olarak dünyaya gelen Robert Owen yedi yaşında okuduğu okulda öğretmeninden öğreneceğinin kalmadığına karar vererek öğretmeninin yardımcılığını üstlendi. 10 yaşında ise doğduğu Newton kasabasında yapacağının kalmadığını anlayan Owen, ailesini ikna ederek evini bıraktı, Londra’da iş aramaya çıktı. 87 yıllık yaşamının bundan sonraki 77 yılını hep arayarak ve mücadele ederek geçirdi, 20 yaşına gelmeden önce zamanın en modern ve 500 işçi çalıştıran fabrikasına, yönetici oldu, hem işçilere kendisini sevdirdi ve hem de fabrikanın kârını arttırdı. Sosyalizmin kurucuları arasında sayılan ütopyacılar içinde zenginliğe ve dünya ölçüsünde üne yalnızca Robert Owen ulaştı. Aklını ve enerjisini, kapitalizmi reforme etmeye ve böylece daha insani bir yüze kavuşturmaya ayırdığı sürece, prenslerin ve devlet adamlarının ziyareti ve övgüsüyle karşılaştı; ancak burada durmayarak, özel mülkiyetin olmadığı planlı insan çevreleri önermeye ve yaratmaya kalkınca, yalnız kaldı, hücumlarla karşılaştı ve alay konusu oldu.

Karl Marx ve Frederich Engels, Owen’ı diğer ütopyacılardan ayrı bir yere koydular. Marx, Artık Değer Kuramları’nda, Ricardo iktisatına muhalefet ile ilgili bölümü ‘siyasal iktisatın Ricardo’cu döneminde, antitez, komünizm (Owen) ve sosyalizm (Fourier, Saint-Simon, sonuncusu yalnızca başlangıçtadır,)’de ortaya çıkar’ değerlendirmesiyle başlatıyor. (Theories of Surplus Value, C.III, s.238) Marx, Owen’ın ütopyasının komünist olduğunu belirtirken, Engels de Owen’ın komünizminin iş temeline, business foundation, dayandığını ve bir tür ticari hesaptan, commercial calculation, çıktığını vurgulamak gereğini duyuyor. Owen’ın ütopyası olan Kooperatif Topluluklar için, ‘gelecek için kesinleşmiş plan’ında, ayrıntıların teknik tasarımı öylesine bir pratik bilgiyle yapılmış ki, -master planı, cephe ve yan ile kuş bakışı tasarımları, hepsi dahil- toplumsal reformda Owen yöntemi bir kez kabul edilince, ayrıntıların gerçekleştirilmiş düzenlemesine, pratik açıdan söylenecek pek az kalıyor diye yazıyor. (F. Engels, Socialism: Utopian and Scientific, Selected Work, s. 408) Ayrıca her ikisi de, yazılarında geçerken değinirken, Owen’ın kişiliğini övmekten geri kalmıyorlar. Engels, ‘harikulade denebilecek çocuksu basitlikle bir karaktere sahip ve aynı zamanda, insanoğlunun pek az doğuştan liderlerinden birisi’ olarak nitelediği Owen’ı, Marx’ın, 1851 yılında Owen’ın sekseninci yaş gününü kutlamak için yapılan bin kişinin katıldığı toplantıda görmüş olduğu anlaşılıyor. Marx, buradaki izlenimlerini 21 Mayıs 1851 tarihli mektubunda Engels’e, sabit düşüncelerine karşın ‘şakacı ve sevimli bir ihtiyar’ olarak aktarıyor.

Yöneticileri İkna Etmek

Robert Owen, Fourier ve Saint- Simon türünden aydınlanma çağının çocuğudur; aydınlanma akımının belli çizgilerini net bir biçimde taşıyor: Toplumsal kurumlar, aklın süzgecine dayanabildikleri ölçüde var olabiliyorlar. Owen’da bu çizgi mantıki ucuna kadar uzanıyor; aklının peşine takılmış giden bir gövdeye benziyor. Tarihi, sınıfları, birikimi, kalıtımı kabul etmiyor; mevcut düzenin bozukluklarını anlatmaya ve yeni düzenin üstünlüklerini göstermeye önem veriyor. Modern bilimin deneyciliğini de mantıki sonuçlarına vardırarak, insanın kendisi değil çevresi tarafından yaratıldığını düşünerek, çevre değiştikçe, insanın da değişeceğini bütün sosyal önerilerinin temeli yapıyor.

Sınıfların varlığını ve sınıf kavgasını kabul etmeyen birisi için şu soru ortaya çıkıyor: Mevcut düzenin kötülükleri ile gelecek dünyanın planı kimlere gösterilecek, kimlere anlatılacak? Aklı rehber kabul eden Owen için, bu sorunun bir tek cevabı var: Anlayabileceklere. Aydınlanma çağının bir çocuğu, birikimi, sınıfları ve kalıtımın etkisini küçümseyen bir ütopyacı için, fakirlerin ve işçilerin, ne içinde yaşadıkları günlerin kötülüklerini ne de Owen’ın geleceğe ait planlarını anlamaları mümkün. Bu nedenle, Owen, diğer ütopyacıların tüm toplumu kurtarma projelerine karşın ve ancak öneriler çağının sonlarına doğru yalnızca işçi sınıfını kurtarmak öne çıkmasına karşın, hiçbir zaman bunu, işçilerle beraber yapmayı düşünmüyor. Owen yaşadığı çağın kendisi türünden aydınlar ve daha geniş bir anlamda orta tabakalar tarafından kurtarılabileceğine inanıyor; çünkü onlar anlayabilecekler. Ancak aydınların ve geniş orta tabakaların yardımıyla yöneticiler ikna edilebilecek. Dolayısıyla Owen, sonunda, diğer ütopyacılardan ayrılmıyor: bir yandan, düşünceleri için uygun bir kamu oyu yaratmaya çalışırken, hep yöneticileri ikna etmeye özen gösteriyor.

Owen, Fransa’ya gittiği zaman kısa zaman sonra imparator olabilecek prenslerle, Amerika Birleşik Devletleri’ni ziyaret ettiğinde de görevde ya da ayrılmış devlet başkanlarıyla görüşüyor. Ancak yaşamının ileri ve ütopyacı olarak kariyerinin sonlarına doğru, 1830 yıllarına doğru, anlatmaya ve ikna etmeye önem verdiği bütün çevreler Owen’ın projelerine sırt çevirince, Owen işçilere dönmeye ve bütün çabasını işçileri uyandırmaya adıyor. Burada da, işçilerin yaptığı pratik eylemlere ve 1830 yıllarında İngiltere’yi etkisi altına alan ve ilk büyük örgütlü işçi hareketi sayılan Chartist Hareketi’ne katılmıyor, uzak duruyor.

New Lanark’da İnsancıl Çalışma Düzeni

Robert Owen’ın bütün ütopyacılardan daha çok etkili olması, hepsinden daha çok bir pratisyen yanı olmasından ve radikalizmi ile zenginliğinin aynı yönde artması sonucunda edindiği serveti ve ünü, giderek komünizme kayan ütopyalarını gerçekleştirmek için kullanmasından ileri geliyor. Henüz 19 yaşında 560 işçi çalıştıran Drinkwater tesisinin başına geçmeyi büyük bir cüretle istemesi, patronun kabul etmesi, kısa zamanda edindiği başarı ve anlaşmazlığa düşerek ayrıldığı patrona zarar vermemeye özen göstermesi, Robert’e kısa zamanda ve Büyük Britanya ölçeğinde ün getiriyor. Bir iş gezisi için İskoçya’ya giderken zamanın en büyük zenginlerinden David Dale’in kızıyla tanışıyor; David Dale’i büyük New Lanark tesislerini, kendisine satmaya ve ayrıca kendisini damatlığa kabul etmeye ikna ediyor. New Lanark’ta uygulamaya koyduğu sistem, Owen’a dünya ölçüsünde ün sağlıyor; burası, daha sonra çar olacak Arşidük Nikola dahil zamanın ünlü-ünsüz yeniliğe ve başarıya eğilimli herkesin ziyaret ettiği bir yer oluyor.

Robert Owen, içinde yetiştiği İngiltere’de on dokuzuncu yüzyılda da bütün şiddetiyle işleyen Fakir Yasaları’na ve bundan kaynaklanan işlik, workhouse, sistemine ve bu sistemin insan onuruna aykırı işleyişine tepki duyuyor. New Lanark yönetimini eline alır almaz, ilk önce daha insancıl bir ‘işlik’ kurmaya çalışıyor. İşliklerde en çok, çocuk işçiler sömürüldüğü için, New Lanark’a işliklerden çocuk işçi almayı, on yaşından küçük çocukları çalıştırmayı yasaklıyor ve bütün İngiltere’de 14 saatin üstünde olan çalışma süresini, kuşkusuz büyükler için, 10 saat 30 dakikaya indiriyor. Owen, deneyci yapısının gereği, işçilerini, sarhoş ve sabıkalılardan seçiyor, işçi evlerinin temizliğini denetleyecek ekipler kuruyor. Cezalandırmayı ve ödüllendirmeyi sevmeyen yapısı gereği, fabrikalarda çalışan ve okuma-yazma bilmeyen işçilerin, çalışmalarını ayarlayabilmeleri için, yanlarına yavaş ya da hızlı çalıştıklarını gösteren renkli tahtalar koyuyor. Bunun dışında, İngiltere’de ve dünya’da ilk kez, ana okulu, New Lanark’ta açılıyor. Önce iki yaşındaki çocuklar ve daha sonra ailelerin isteği üzerine bir yaşındaki işçi çocukları, anne ve babaları işte iken ana okullarında eğitiliyorlar. Owen, oyuna ve dansa önem veriyor, çocuklar evlerine dönmek istemiyor.

Owen sisteminin çalıştığı çabuk ortaya çıkıyor. New Lanark’ta meyhaneler kapanıyor, kavga ve sürtüşme olmuyor ve daha önemlisi tesisler kâr getiriyor. Owen, New Lanark tesislerini satın almak için para yatırmaya ikna ettiği sermayedarlarına, temettülerini aksatmadan ödüyor.

“Yeni Bir Toplum Görüşü”

Fakat Owen burada durmuyor; aklının izinde yürüyor. Verimliliğinin artmasıyla, New Lanark’ta çalışanlarla, elli yıl öncesine göre daha fazla insanın iş bulup beslenme olanağı varken, bütün başarılara rağmen, sistemini geliştirmeyi, dağıttığı kârda buluyor ve buradan özel mülkiyete karşı cephe almaya başlıyor. New Lanark’taki reformlarından sonra, Owen Yeni Bir Toplum Görüş’üne ulaşıyor ve 1813 yılında bu adla ilk kitabını, A New View of Society, çıkarıyor. Bundan sonra Owen, hızla komünizme kayarken, servetini ve ününü kaybetmeye başlıyor; önce İngiltere’de, şimdiye kadar kendisine açık olan kapılar, bir bir kapanıyor.

Bütün ütopyacılar ve bu arada Owen da yenilginin ve hayal kırıklığının ürünüdür; Napoleon ablukasının sona ermesinden sonra 1815 yılında İngiltere’nin içine düştüğü ekonomik bunalım, bütün iktisatçıları ve aydınları etkiliyor. Owen, karşılaşılan satış bunalımını, artık gözle görülen sanayi devriminin verimliliğin artmasına karşın bir yandan üretilenin satılmamasını ve diğer yandan da işsizliğin ve dolayısıyla fakirliğin artmasını mevcut sisteme ve bu arada İngiltere’de fakirlerin kullanılmamasına, yeteri kadar iş verilmemesine bağlıyor. Owen bu görüşlerini, Cantenbury Piskoposu’nun başkanlığında kurulan, Commitee for the Relief of Manufacturing Poor, İmalat Kesimindeki Fakirlere Yardım Komitesi’ne sunuyor. Fakat ayrıntıyı, proje ve plan yapmayı hiç ihmal etmeyen Owen, Komite’nin önüne bir ‘Plan’ ile geliyor. Bu ‘Plan’ önce bu Komiteyi, daha sonra havale edildiği Fakir Yasaları üzerinde çalışan özel komisyonu şaşırtıyor; bu özel komisyon, bütün ününe karşın, Owen’ı dinlemiyor, atlatıyor. Owen, fakirlerin, şimdiki ilişkilerde değil, yeni bir plana göre yaratılacak Cooperative Community’lerde, Kooperatif Toplumlar olarak örgütlenmesini öneriyor.

Kooperatif adını kullanmakla birlikte Owen’ın önerdiği kare biçimindeki köy toplumlarında özel mülkiyet bulunmuyor. Ortaklaşa çalışma ve herkesin köyün ortak deposundan ihtiyacı için istediği ölçüde yararlanma ilkeleri, Owen’ın Planı’nın temelini meydana getiriyor. Karenin ortasında komünal mutfak, yemekhane ve benzeri yapılar, yer alıyor. Plan’da bu binaların yanında çocuklar için yerler ve bunun dışında konuklar için ayrılan lojmanlar da dahil bütün kullanım alanları ve ailelerin büyüklükleri, çocukların kaç yaşında ailelerinden alınacağı türünden birlikte yaşamın tüm bölümleri titiz bir ayrıntıyla işleniyor. Owen, her köy topluluğunun kaç kişiden oluşacağını da kararlaştırıyor; ayrıca bir fizibilite çalışması yaparak gerekli finansmanı gösteriyor ve bunun Fakir Yasaları’nın gerektirdiği harcamalardan daha fazla olmayacağını ekliyor.

Plan’ının açıklanmasıyla birlikte kendisine sırt çevrilmesi, Owen’ı yolundan çevirmiyor. Planı’nı açıklayacak toplantılar yapıyor ve buna zamanın en ünlü iktisatçısı Ricardo’yu çağırıyor. Robert Owen, Plan’ına karşı ilgisizliği, yetkililer üzerinde Robert Malthus’un etkisine bağlayarak hem Malthus’a karşı bir kampanyayı başlatıyor ve hem de dine karşı tutumunu daha da serleştiriyor. Kampanyasını gazeteler yoluyla da destekliyor. Owen’ın henüz tümden erimemiş ünü ve daha önemlisi görüşlerini yazan gazetelerin her sayısından 30 bin kadar alarak dağıtması nedeniyle, bir süre gazetelerde sesini duyurabiliyor. Fakat sonunda Plan’ını Hükümet’in uygulamayacağını anlamakta gecikmiyor.

ABD’de Yeni Ahenk Arayışı

Bu durumda Plan’ını gerçekleştirmek Owen’a düşüyor; 1825 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde İndiana Eyaleti’nde bir tarikata ait bir köyü satın alıyor. Adını, beklenebileceği gibi, New Harmony, Yeni Ahenk’e çevirerek, ortak mülkiyete dayalı Cooperative Community’sini uygulamaya başlıyor. Kısa bir süre başarılı oluyor; 1826 yılında, Amerika Birleşik Devletleri’nin bağımsızlığının elli birinci yıl dönümü 4 Temmuz gününde, Declaration of Mental Independence’i, Akli Bağımsızlık Bildirgesi’ni ilan ediyor. Başarılarından güven ve coşku duyan Fransız ihtilalcileri türünden, artık kurduğu yeni dünyada, takvimi de bu tarihten başlatıyor ve 1826 yılına Akli Bağımsızlığın İlk Yılı adını veriyor.

Owen, ütopya ile gerçekliği, hiçbir zaman birbirinden ayırmıyor. New Harmony’de yaşayanlara tek tip elbise çizerken, başında bulunmadığı sürece bu projesinin de sonunun geldiğini anlamakta gecikmiyor. İngiltere’ye dönünce artık yalnızca işçileri ikna edebileceğini düşünüyor. 1830 yıllarına doğru ve bundan sonra Owen’ın tek muhatabı işçiler oluyor. Owen, 1830 yılında emek-değer kuramını pratiğe geçirmeyi deniyor; Labor Exchanges, Emek Piyasaları’nı kuruyor. Robert Owen’ın kurduğu piyasalarda değişim yalnızca mallar içindeki işgücü miktarı ve saat cinsinden hesaplanarak yapılıyor. Önce Londra, daha sonra Liverpool ve Birmingham’da kurulan ve Owen’ın emekçiler arasında yaratmış olduğu güvenden destek alan bu proje de bir süre başarıyla çalıştıktan sonra, Emek Piyasaları’na kaliteli mal gelmediği gerekçesiyle dağılıyor.

Fakat Owen’ın işçileri ikna etmek için, yöneticilere ayırdığı kadar zaman ayırmadığı anlaşılıyor. Bunda, M. Beer’in şu değerlendirmesi etkin olmalıdır: ‘Emekçi kitleler içindeki tüm propaganda çabalarına karşın bir demokrat değildi. Hep onlarla beraberdi, hiçbir zaman onların bir parçası olmadı. Emekçilerin, kendisini feda eden babası ve öğretmeni, son sözü söyleyen danışmanı ve lideri olabilirdi fakat hiçbir zaman, primus inter pares, eşitler arasında birinci olamazdı’. (M. Beer, A History of British Socialism, C.I, London, 1919-1953, s.162) 1834 yılında tüm kitle hareketlerinden çekildi. Ölümünden bir yıl önce, 1857 yılında, otobiyografisini yayınladı.

Ana Okullarından başka kooperatif hareketinin de kurucusu olarak biliniyor. Bunun dışında ‘sosyalist’ sözcüğünün bugünkü anlamda kullanılması, Owen’a bağlıdır; Fransızların, bu sözcüğün ilk kez 1830 yıllarında Pierre Leroux tarafından kullanıldığını ileri sürmelerine karşın ilk kullanılışının Owen’cı Cooperative –Magazin’in Kasım 1827 sayısında ve dipnotta olduğu kesindir.

Owen’ın dört oğlu da Amerikan yurttaşı oldular. En büyük oğlu, 1844-47 yıllarında Kongre üyeliği yaptı ve 1971 yılında doların devalüasyonu kararlarının alındığı Smithsonian Institutian’un kurulması için yasa çıkmasına ön ayak olmasının yanında, ücretsiz okullar ve boşanmanın kolaylaşması yönünde çalıştı.